Οι επιπτώσεις της πανδημίας είναι έντονες από την πρώτη στιγμή σε παγκόσμια κλίμακα και στον οικονομικό τομέα και στον τομέα της εργασίας παρόλα τα μέτρα που έχουν παρθεί αμέσως μετά το ξέσπασμα της.

Η ελληνική οικονομία από την άλλη αντιμετωπίζει ιδιαίτερες προκλήσεις και θα πρέπει να ληφθούν υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της όπως και οι δυνατότητες της. Παρόλο που έχουν παρθεί μέτρα προστασίας τόσο για την απασχόληση των εργαζομένων όσο και των επιχειρήσεων, γνωρίζουμε πως υπάρχουν και θα υπάρξουν άνθρωποι που θα βρεθούν χωρίς εργασία, άνθρωποι που θα δουν τις επιχειρήσεις τους να κλείνουν ή να της κρατούν με μεγάλη δυσκολία. Φτάνει να σκεφτούμε μόνο τον τομέα του τουρισμού, της εστίασης, της ψυχαγωγίας αλλά και την αλυσίδα των επιχειρήσεων που επηρεάζονται από αυτούς τους τομείς.

Είμαστε ζωντανά συστήματα σε συνεχή αλληλεπίδραση και η κατάσταση του ενός επηρεάζει την κατάσταση του άλλου.

Σε αυτή την περίπτωση της οικονομικής κρίσης στην οποία θα περιέλθει ο κόσμος εκτός από τις γνωστές επιπτώσεις στην ψυχική αλλά και σωματική υγεία που έχει μια οικονομική κρίση έρχεται να προστεθεί και η ψυχοπιεστική συνθήκη της κοινωνικής απομόνωσης που έχει προηγηθεί και του νέου τρόπου ζωής που θα πρέπει να ακολουθήσουμε τώρα με την άρση των μέτρων, καθώς θα απαιτείται να προσαρμοστούμε σε νέα κοινωνικά δεδομένα.

Να τονίσουμε πως ο κάθε άνθρωπος θα βιώσει την κρίση με το δικό του τρόπο επηρεασμένος από τις συγκεκριμένες συνθήκες που ζει τις εσωτερικές αλήθειες τις δυνάμεις και τις αδυναμίες του.

Είναι άλλο να ζεις π.χ., σε ένα όμορφο προάστιο με μεγάλο σπίτι και κήπο και οι επιπτώσεις της κοινωνικής απομόνωσης και της οικονομικής κρίσης να συνοψίζονται στην μείωση του εισοδήματος σου και των κοινωνικών επαφών σου κι άλλο να ζεις μέσα σε 60 τμ.  τέσσερα άτομα μαζί με τους γονείς σου ή τα παιδιά σου ή ακόμη και μόνος σου και να μην ξέρεις αν θα έχεις δουλειά όταν αρθούν τα μέτρα ή ακόμη κι αν την έχεις μέχρι πότε; θα πληρώνεσαι και πόσο;

Ξέρουμε κι από τις προηγούμενες οικονομικές κρίσεις και παγκοσμίως αλλά και σε εθνικό επίπεδο πως οι επιπτώσεις στην ψυχική υγεία μπορεί να είναι μακροχρόνιες.

Μέσα από έρευνες εκείνο που είχε παρατηρηθεί ύστερα από περιόδους οικονομικής ύφεσης οι άνθρωποι που είχαν βιώσει προσωπικές δυσκολίες κατά τη διάρκεια της κρίσης και οικονομικές οι οποίες μπορεί να σχετίζονταν με την στέγαση ή με  την εργασία εμφάνιζαν αύξηση των κρίσεων πανικού, υπερβολική ανησυχία, κατάθλιψη και προβληματική χρήση ουσιών. Από τις προηγούμενες κρίσεις ξέρουμε πως αυτές οι επιπτώσεις στην ψυχική υγεία συνεχίστηκαν και  κατά τη διάρκεια της οικονομικής ανάκαμψης

Η πανδημία αυτή έχει ταχύτατες επιπτώσεις στην οικονομία, με ενδείξεις ότι μπαίνουμε σε μια άλλη παγκόσμια ύφεση.Το ότι πολλοί άνθρωποι χάνουν ή θα χάσουν τη δουλειά τους αποτελεί μια πραγματικότητα, με συνέπεια να αυξάνεται ο κίνδυνος των μακροχρόνιων επιπτώσεων στην ψυχική υγεία, οι οποίες μπορεί να επιδεινώσουν και να παρατείνουν το οικονομικό κόστος μιας ύφεσης, μέσω της χαμένης παραγωγικότητας.

Δηλαδή οι άνθρωποι που υποφέρουν από κρίσεις πανικού, αγχώδεις διαταραχές, κατάθλιψη κ.ά.  αδυνατούν να είναι παραγωγικοί στο βαθμό που θα ήταν αν δεν είχαν υποστεί αυτές τις οικονομικές πιέσεις.

Σε άλλες μελέτες επίσης παρατηρήθηκε πως  μετά τις περιόδους οικονομικών κρίσεων οι άνθρωποι είχαν επιπτώσεις στην ψυχική και σωματική τους υγεία ανάλογα με το κοινωνικοοικονομικό τους επίπεδο.

Εκείνοι που ανήκαν σε πιο υψηλά επίπεδα δεν είχαν καμία επίπτωση, ίσως να παρουσιάζουν και κάποιες βελτιώσεις στο επίπεδο της ψυχικής τους υγείας.

Όσο χαμηλότερη είναι η κοινωνικοοικονομική κατάσταση ενός ατόμου, τόσο πιθανότερο είναι η έκπτωση της ψυχικής του υγείας. Μέσα από αυτή την κρίση οι ανισότητες στην υγεία μπορεί να γίνουν βαθύτερες. Συνήθως οι κρίσεις διευρύνουν το χάσμα στο επίπεδο της ψυχικής υγείας μεταξύ αυτών που έχουν και μεταξύ αυτών που δεν έχουν. Οι έρευνες μας έχουν δείξει πως μέσα από μεγάλες οικονομικές κρίσεις εκτός από τις αρνητικές συνέπειες στην ψυχική υγεία, οι ομάδες που επιβαρύνονται δυσανάλογα είναι εκείνες που βρίσκονται σε χαμηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο.

Η ανεργία και η αυτοκτονία συνδέονται σε μεγάλο ποσοστό με τον ανδρικό πληθυσμό. Στις 27 ευρωπαϊκές χώρες που είχαν μελετηθεί το ποσοστό αυτοκτονίας των ανδρών είχε αυξηθεί κατά 4,2 %. Η αύξηση του αριθμού των αυτοκτονιών είναι μόνο ένα μικρό μέρος της συναισθηματικής δυσφορίας προκαλείται από την οικονομική κρίση.

Οι ψυχολογικές επιπτώσεις από την οικονομική κρίση που προκαλείται από την πανδημία θα είναι σημαντικές και η αντιμετώπισή τους θα αποτελέσει μεγάλη πρόκληση για την κοινωνία μας. Ο προσωπικός σκοπός της ζωής και το νόημα που δίνουμε σε αυτή μπορεί να καταπολεμήσουν τις οικονομικές δυστυχίες. Θα πρέπει να ψάξουμε να βρούμε ποιες είναι εκείνες οι πηγές ψυχικής ανθεκτικότητας. Θα πρέπει εμείς ως ειδικοί της ψυχικής υγείας να είμαστε πολύ προσεκτικοί  στις  συμβουλές που δίνουμε σε ανθρώπους ιδιαίτερα ευάλωτος, που έχασαν ή θα χάσουν τη δουλειά τους που θα δουν το εισόδημα τους να πέφτει κατακόρυφα και από τη μια στιγμή στην άλλη πρέπει να αναθεωρήσουν όλη τους τη ζωή.

Δεν μπορούμε να πούμε εμείς σε αυτούς τους ανθρώπους πως να νιώσουν, ούτε να τους κατηγορούμε πως δεν είναι αισιόδοξοι γιατί δεν μπορούν να δουν τα θετικά που παραδόξως μπορεί να φέρει πανδημία του κορονοϊού.Το πως θα αντιμετωπίσει ο καθένας μια στρεσογόνο κατάσταση δεν είναι κάτι στατικό, αλλά μια συνεχόμενη εσωτερική διεργασία, η οποία εξελίσσεται σε φάσεις και στάδια, με πισωγυρίσματα, απογοητεύσεις, ελπίδες, αποφάσεις, αισιοδοξία, απελπισία, επιμονή, παραίτηση και πάλι από την αρχή.

Επειδή ως κοινωνία εμείς οι έλληνες έχουμε ξανά περάσει πρόσφατα από αυτό, έχουμε κάπου συνηθίσει να αντιμετωπίζουμε τέτοιου είδους δυσκολίες βρίσκοντας τα δυνατά μας σημεία, δώσαμε έμφαση στις σχέσεις μας και εδώ είναι ιδιαιτερότητά αυτής της κατάστασης, πως ενώ είναι σημαντικό να στηριχτούμε στις σχέσεις μας, δεν θα μπορούμε να το κάνουμε με τον τρόπο που το κάναμε μέχρι τώρα και θα πρέπει να επινοήσουμε ένα νέο τρόπο αλληλοσύνδεσης και αλληλοϋποστήριξης.

 Οταν ξέρω όμως ότι έχω ανθρώπους στους οποίους μπορώ να βασιστώ, να μοιραστώ τα δύσκολα, όπως και τα εύκολα, οι πιθανότητες να τα πάω καλά είναι πολύ μεγαλύτερες. Είμαστε προγραμματισμένοι για να θέλουμε και να έχουμε ανάγκη την ανθρώπινη επαφή, έχουμε ανάγκη να ανήκουμε σε μια ομάδα και να νιώθουμε μέλος ενός συνόλου, για να επιβιώσουμε και να αναπτυχθούμε.

Οι έλληνες αυτή τη φορά λειτούργησαν στην μεγαλύτερη πλειονότητά τους με συνέπεια, σεβασμό και αλληλεγγύη κάτι που ίσως μας ξάφνιασε. Γιατί τα τελευταία χρόνια δεν είχαμε συνηθίσει να λειτουργούμε ενωμένοι και με πειθαρχία.

Φαίνεται πως είναι από τυπωμένο στο ιστορικό μας αφήγημα, να σμίγουμε τις ψυχές μας όταν χρειάζεται να υπερασπιστούμε τη χώρα μας τις ιδέες τα ιδανικά μας τις οικογένειές μας, τους εαυτούς μας και να μπαίνουμε σε διχόνοιες όταν φεύγει ο εξωτερικός κίνδυνος. Οι Ελληνες αντέχουν κυρίως διότι γνωρίζουν πώς να μεταλλάσσονται διατηρώντας ταυτόχρονα αλώβητη την ελληνικότητα τους.

 Μπορεί να λειτουργούμε ενίοτε διχαστικά έχουμε αποδείξει όμως πως όταν απειλείται η ύπαρξη μας ενωνόμαστε με τρόπο μοναδικό.

Παρόλο λοιπόν που είμαστε ένας λαός με πολλά κουσούρια έχουμε τη δυνατότητα να ξαναγεννιόμαστε διαρκώς μέσα στο χρόνο.

 Το” φιλότιμο “ που διαθέτει ο έλληνας λέξη που δεν υπάρχει σε άλλο λεξιλόγιο είναι ένα βασικό στοιχείο της ταυτότητας μας. Το φιλότιμο είναι ταυτόσημο με την αίσθηση του να θέλει κανείς να προσφέρει με γενναιοδωρία και αυτοθυσία στην οικογένειά του και στην κοινωνία χωρίς να περιμένει κάτι ως αντάλλαγμα.

Η λέξη φιλότιμο έννοια εμπεριέχει μέσα όλες τις αξίες εκείνες που συνιστούν ένα υπερβατικό νόημα στη ζωή των ανθρώπων που δε ζουν μόνο για τον εαυτό τους αλλά και για κάτι ανώτερο.

Είμαστε συναισθηματικός λαός και έχουμε δημιουργήσει μια ιδιότυπη και μοναδική μορφή συλλογικότητας. Το φιλότιμο εδράζεται στο θυμικό των ελλήνων. Ιδιαίτερα σε καταστάσεις κινδύνου ξεπερνάμε τον ωχαδελφισμό, την ανεύθυνη παραβίαση των νόμων και την ατομικότητα και λειτουργούμε συλλογικα. Γιατί αυτό είναι εγγεγραμμένο στην πολιτισμική μας κληρονομιά.

Προφανώς η πανδημία έχει επαναφέρει το φιλότιμο στην ουσία της υπόστασης μας. Μπορέσαμε να τοποθετήσουμε το εμείς πάνω από το εγώ. Ο κίνδυνος έχει ενεργοποιήσει το φιλότιμο και αυτό με τη σειρά του την αίσθηση κοινωνικής ευθύνης. Όλοι μαζί αποδείξαμε ότι ενωμένοι μπορούμε να ξεπεράσουμε τα δύσκολα. Αυτή τη συλλογική πορεία πρέπει να την συνεχίσουμε, να σταθούμε δίπλα στους συνανθρώπους μας που δεν θα σταθούν τόσο τυχεροί όσο κάποιοι από εμάς που θα συνεχίσουν να έχουν τις δουλειές τους και να τους απλώσουμε το χέρι σ’ αυτή τη δύσκολη στιγμή για να βγούμε μαζί και να προχωρήσουμε μπροστά για άλλη μια φορά.

“Μόνοι μας μπορούμε να κάνουμε τόσο λίγα. Μαζί μπορούμε να κάνουμε τόσο πολλά” (Helen Keller)

Αιμιλία Αξιωτίδου
Οικογενειακή Θεραπεύτρια
Ψυχοπαιδαγωγός- Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας, Επιστημονικός Συνεργάτης ΑΠΘ, Ιατρικής Σχολής Α’ΠΡΠ ΑΧΕΠΑ